CIT

Spacerowniki

Przewodnik PTO

Facebook

Sąsiedzka Książka Kucharska

QUESTY

_______________________

O CIT
Organizacja wycieczek
Ścieżki Milanówka – trasa edukacyjna
Szlak Willi Milanowskich
W poszukiwaniu Podhala w Milanówku
Szlak Mały Londyn – opis
Trasa A
Trasa B
Jedwabny szlak Milanówka i okolic
O CIT

Centrum Informacji Turystycznej w Milanówku

ul. Piłsudskiego 33, Milanówek

Godziny funkcjonowania CIT:

Poniedziałek 8:00-16:00
Wtorek 8:00-16:00
Środa 8:00-16:00
Czwartek 8:00-16:00
Piątek 8:00-16:00

Centrum służy turystom i mieszkańcom informacją o ciekawych obiektach w mieście i rejonie. Znajdują się w nim ulotki, mapy i przewodniki promujące najpopularniejsze szlaki turystyczne w Milanówku. Jest także możliwość zapoznania się z programem kulturalnym Milanowskiego Centrum Kultury w ramach którego działa CIT.

Dane kontaktowe:
tel. (22) 758 32 34
e-mail: m.slowinski@mckmilanowek.pl
www.facebook.com/citmilanowek

Organizacja wycieczek

Szanowni Państwo,
Oferujemy bezpłatne wycieczki z przewodnikiem po Milanówku w umówionym terminie. Zapraszamy do wzięcia udziału w spacerach przedszkolaków, uczniów szkół podstawowych i średnich, studentów oraz dorosłych w grupach zorganizowanych powyżej 5 osób.
Kontakt:
Michał Słowiński
tel. (22) 758 32 34
e-mail: m.slowinski@mckmilanowek.pl

Ścieżki Milanówka – trasa edukacyjna

Zapraszamy młodych odkrywców na nowy szlak spacerowy połączony z rozwiązywaniem zagadek! Odkryjcie wspólnie z rodziną historię Milanówka 🙂

Jeż i Wiewiórka ponownie są na tropie! Tym razem na drzewach pojawiły się dziwne znaki. Skorzystaj z telefonu z czytnikiem kodów QR i pomóż im rozwiązać zagadki. Przekonaj się, jakim tropicielem jesteś 😉

Szlak Willi Milanowskich

Większość obszaru przedwojennego Milanówka wpisana jest do krajowego rejestru zabytków jako „zespół urbanistyczno-krajobrazowy” – liczy on około 400 willi i budynków o wartościach historycznych. Szlak „Wille Milanowskie” prowadzi wzdłuż najciekawszych wybranych 31 obiektów zabytkowej architektury willowej i jest częścią większego projektu „Milanówek w jeden dzień”. Wille prezentują różnorodne style architektoniczne oraz materiały, z których je zbudowano. Zostały wybudowane w okresie pierwszego 30-lecia XX w. Przed każdym budynkiem umieszczona jest tablica z krótkim opisem historii danej willi oraz jej architektury. Na każdej tablicy umieszczono mapkę lokalizującą budynek, z zaznaczeniem drogi w kierunku następnej willi na szlaku.
Zapraszamy Państwa na spacer po pięknym Milanówku!

1
2
►

W poszukiwaniu Podhala w Milanówku

Trasa miała swoją premierę 2 lipca 2017 roku w ramach współpracy z Muzeum Królikarnia w trakcie wystawy “Relacja Warszawa – Zakopane”.
Trasa pokazuje, że Milanówek ma więcej wspólnego z Podhalem niż mogłoby się wydawać.

START → ulica Spacerowa (obiekt nr 1) → Parkowa → Chrzanowska →Kościuszki (obiekt nr 2) →Podgórna → (obiekt nr 3) → Sienkiewicza (obiekty 4,5,6,) → Kościuszki → Literacka (Mironówka) → Piasta (Pilawin, Wilhelmowo/Józefina) → Zaciszna (Banczewianka) → Krakowska (przejście kładką kolejową na drugą stronę miasta) → Warszawska (obiekt nr 7) → Grudowska (obiekt nr 8) → Prosta → Piłsudskiego (obiekt nr 9, 10, Matulka) → Warszawska (Księżanka, dawna CDSJ, przejscie kładką kolejową przy szkole) → Krakowska → Wielki Kąt (Sosnowica, posesja 5a chata zza Buga z okolicy Drohiczyna) → Spacerowa (Urząd Miasta) → META
Oprócz obiektów wchodzących w skład trasy kursywą wyróżniono inne mijane po drodze i warte wspomnienia.
Spacer trasą zajmie około 2 godzin.
1. Willa Waleria, ul. Spacerowa 22
W 1910 r. aktor Rufin Morozowicz wybudował dla żony Walerii dwupiętrową willę według własnego projektu. W 1915 r. dom spłonął (prawdopodobnie tylko góna część) od wybuchu szrapnela. Odbudowany został w 1920 r. również wg projektu R.Morozowicza tym razem jako jednopiętrowy. Po śmierci Rufina i Walerii w 1931 r. willa przeszła na własność ich córki Marii Morozowicz-Szczepkowskiej.
Część domu dobudowaną od strony ul. Krasińskiego przenaczono na pracownię jej męża Jana Szczepkowskiego (parter) oraz na dużą salę jadalną (piętro).
Jan Szczepkowski (1878-1964) był wybitnym polskim rzeźbiarzem. Rzeźbiarz, zanim osiedlił się w Milanówku, wykształcenie zdobywał w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Zanim dostał się na wyższą uczelnię w 1891 roku rozpoczął naukę rzeźbiarstwa ornamentalnego w Zakopiańskiej C.K. Szkole Zawodowej Przemysłu Drzewnego. Według badaczy twórczości artysty w tym okresie należy upatrywać genezy stylu, jaki prezentował w lach 20. Choć sam w swoich wspomnieniach nie odnosi się ze zbytnim sentymentem do tego okresu, zdawał sobie sprawę, że to właśnie tam miał pierwszy kontakt z Podhalem i sztuką ludową kształtującą jego twórczość. Swoje losy z Zakopanem i teraz już Państwowa Szkołą Przemysłu Drzewnego splótł ponownie w 1925 roku. Wtedy to na Międzynarodowej Wystawie Sztuk Dekoracyjnych i Nowoczesnego Przemysłu w Paryżu odniósł jeden ze swoich największych sukcesów.Zanim do tego doszło, na Generalnego Delegata Polski na Wystawę został mianowany Jerzy Warchałowski. Nominacja przesądziła o charakterze przyszłej ekspozycji. Wybrał on artystów najbliższych mu ideowo i estetycznie z kręgów poszukujących polskiego stylu narodowego. Taka jednolitość polskiego działu przy zachowaniu wysokiego poziomu wszystkich prac przełożyła się na wielki sukces polskich wystawców w postaci 172 nagród. Najbardziej spektakularnym sukcesem był zakup przez rząd francuski Kapliczki Bożego Narodzenia Jana Szczepkowskiego. Szczepkowski otrzymał za ołtarz Grand Prix i Legię Honorową. Otworzyło to także najaktywniejszy okres w życiu zawodowym artysty. Na Wystawie zostali nagrodzeni także uczniowie zakopiańskiej szkoły, za rzeźby a w zasadzie drewniane figurki nawiązujące do prymitywizmu sztuki podhalańskiej. Na przybitych do postumentu złotych tabliczkach wskazuje się na zbiorowego autora sygnowanego jako „szkoła zakopiańska”.
2. Henrysia Chata, ul. Kościuszki 68
Willa zbudowana dla Henryki i Hieronima Powiertkowskich. Według informacji przekazanych przez syna pierwszych właścicieli, dom jest autentyczną góralską chatą przeniesioną w 1923 r. z Zakopanego. Swoją nazwę willa wzięła od imienia żony fundatora. W latach 30. dom kupiła rodzina Wójcickich w których posiadaniu znajduje się do dzisiaj.
Jest to budynek drewniany konstrukcji słupowej, szalowany deskami (na przemian pionowo i poziomo), kryty dachówką, na cementowej podmórowce, niepodpiwniczony. Zbudowany został na planie prostokąta. Bryła parterowa nakryta jest dachem czterospadowym, pięterko ma osobne dachy dwuspadowe. Dachy mają wystające szalowane okapy wsparte na rysiach.
Szczyt elewacji zachodniej dekoruje typowy zakopiański motyw słońca, a szczyt elewacji północnej motyw trzech serduszek.
3. Willa Sulima, ul. Podgórna 46
Willa zbudowana około 1925 r. dla płk. Sulikowskiego przez wybitnego architekta Oskara Sosnowskiego (1880-1939). Profesor Sosnowski był wykładowcą Politechniki Warszawskiej a ponadto urbanistą, który w jednej ze swoich utopijnych fantazji architektonicznych wyrysował na tatrzańskiej turni wielką kamienną harfę, która miała pobrzmiewać na wietrze.
Willa zwyczajowo jest nazywana Pod Matką Boską, od mozaiki przedstawiającej Maryję z Dzieciątkiem, umieszczonej w szczycie budynku. Kompozycja utrzymana jest w duchu modernizmu z elementami historyzującymi.
4. Willa Jankota, ul. Sienkiewicza 7
Zbudowana w latach 1925-1927 dla Konstancji Nieznańskiej-Ziemskiej jako willa letnia z poddaszem przeznaczonym na wynajem. Jej nazwa powstała z połączenia imion pierwszych właścicieli (Jan i Konstancja). Autorem i budowniczym willi był Bohdan Pniewski znany polski architekt żyjący w latach 1897-1965. B. Pniewski oprócz zaprojektowania wielu znanych budowli w Warszawie był także nauczycielem i pedagogiem dla wielu późniejszych architektów. Należała do nich m.in. Anna Górska stawiająca schroniska na Ornaku, w Dolinie Chochołowskiej i w Dolinie Pięciu Stawów Polskich.
Budynek przy Sienkiewicza wzniesiony na planie prostokąta ma symetryczną bryłę. Elewację frontową ozdabia taras z balustradą tralkową wsparty na trzech arkadach. W ogrodzie jest ozdobna studnia, działkę zaś otacza ozdobne ogrodzenie.
5. Willa Podhalanka, ul. Sienkiewicza 6
Willa wzniesiona w około 1913 r. z elementami architektonicznymi przypominającymi styl zakopiański.
6. Willa Ostromir/Pod Góralem, ul. Sienkiewicza 5
Willa wybudowana w latach 1912-1914 przez milanowskiego architekta Piotra Janickiego jako jego własny dom. Jej zywczajowa nazwa “Pod Góralem” pochodzi od fresku (obecnie zamalowanego), w niszy obok wejścia, przedstawiającego górala na koniu. Charakterystyczne dla stylu zakopiańskiego są kształt dachu, dekoracje szczytów czy obramowania okien. Nie można też pominąć modernistycznego ażurowego ogrodzenia z dekoracją będącą przetworzonym motywem parzenic góralskich.Ogród otacza modernistyczne ogrodzenie ażurowe z dekoracją będącą przetworzonym motywem parzenic góralskich.
7. Willa Jolancin, ul. Charci Skok 5
Wzniesiona w 1925 r. willa “Jolancin” to jedna z kolejna z milanowskich willi inspirowanych stylem podhalańskim, który zgodnie z ówczesną tendencją w architekturze polskiej był próbą poszukiwania stylu narodowego. Główna kondygnacja budynku osadzona jest na wysokim cokole okładanym kamieniem. W parterze znajduje się arkadowy podcień kamienny, a nad nim długi balkon. Prostokątne wykroje okien zamknięte są formą półokrągłą oraz koszową. Strome pochylenie dachu i formy szczytów są wyraźnym naśladownictwem stylu witkiewiczowskiego. Wieżową część narożną charakteryzują dach o typie zakopiańskim, podobnie nakryty jednopiętrowy ryzalit i wystawa dachu II piętra. Niestety w marcu 2016 roku w willi wybuch pożar, który strawił ostatnią kondygnację budynku.
8. Willa Perełka, ul. Grudowska 12
Willa z elementami stylu secesyjnego, wzniesiona po 1911r. Dla Edwarda Berndta, była największym całorocznym pensjonatem w Milanówku. W latach 1923-1925 Konstanty Ildefons Gałczyński organizował tu biesiady literackie, w których uczestniczyli czołowi młodzi poeci tamtego okresu. Autor serii podszytych absurdem humoresek Teatrzyk Zielona Gęś jedną z jej odsłon „Córka Zegarmistrza” umieścił w Milanówku. Zachowało się także sporo wspomnień, że równie rozrywkowy tryb życia prowadził w trakcie swoich wyjazdów do Zakopanego.
W 1939 r. w willi utworzono punkt sanitarny, a w sierpniu 1944 r. powstał szpital dla ok. 100 rannych z Warszawy i pruszkowskiego obozu przejściowego Dulag 121. Szpital, w którym kierowała Zofia Kiełbasińska czynny był do lutego 1945 r. Chorymi zajmowało się ok. 60 osób, większość personelu stanowili dziewczęta i chłopcy – żołnierze AK i harcerze Szarych Szeregów z “Mielizny”.
Po likwidacji szpitala wille zasiedlono lokatorami z nakazami kwaterunkowymi, a na przełomie lat 40. i 50. zorganizowano tu bursę dla młodzieży szkół średnich.
9. Willa Zosinek, ul. Piłsudskiego 12
W Milanówku mieszkał stryjeczny brat Prezydenta Rzeczypospolitej Zakopiańskiej. Choć brzmi to może z początku niedorzecznie, to 30 października 1916 roku Zakopane oficjalnie ogłosiło niepodległość. Polscy żołnierze rozbroili żołnierzy obcych narodowości, a 1 listopada utworzono Radę Narodową, czyli organ kierowniczy niepodległej, polskiej Rzeczypospolitej Zakopiańskiej. Przewodniczącym Rady, pełniącym obowiązki prezydenta Rzeczypospolitej Zakopiańskiej został Stefan Żeromski. Stryjecznym bratem pisarza Żeromskiego był adwokat Włodzimierz Żeromski, który w roku 1925 nabył w Milanówku monumentalny dom wzniesiony dla Marii Eubig-Gasińskiej Była to wybudowana w 1912r. willa Zosinek mieszczącą się przy ulicy Piłsudskiego 12. Rok kupna pokrył się z rokiem śmierci autora Przedwiośnia, więc szanse na odwiedziny swojego kuzyna w Milanówku są iluzoryczne.
10. Willa Kaprys, ul. Piłsudskiego 31
Milanówek jako stające się wówczas coraz modniejsze letnisko parokrotnie odwiedził noblista Bolesław Prus, mieszkając w willach Edwiż, Sławka i Matulka. Na wypoczynku w 1911 roku zamieszkał w willi Kaprys mieszczącej się przy ulicy Piłsudskiego 31. Był to schyłek jego życia, bo w 1912 roku zmarł na atak serca. Bolesław Prus także pod Tatrami przebywał często. Mało znany jest fakt, że był popularyzatorem turystyki pieszej i rowerowej. Mimo agorafobii udało mu się dotrzeć nad Morskie Oko i na Halę Gąsienicową. Pisarz wiele razy w swoich felietonach poruszał sprawy tatrzańskie i zakopiańskie.
11. Urząd Miejski w Milanówku, ul. Spacerowa 4 – Wystawa

Szlak Mały Londyn – opis

Milanówek w okresie II wojny światowej był jednym z najważniejszych ośrodków dowodzenia, szkolenia i zakrojonej na szeroką skalę walki z okupantem na terenie Zachodniego Mazowsza. Zadecydowało o tym centralne położenie (zaledwie 30 km od Warszawy), dogodna komunikacja ze stolicą nie tylko koleją (PKP), ale i kolejką EKD, fakt zamieszkania na terenie miasta wielu przedwojennych wojskowych emerytów (w tym kilku generałów), skład społeczno-narodowościowy ludności – była to głównie inteligencja narodowości polskiej o poglądach prawicowych i centroprawicowych. Nie brakowało też zaangażowanej w sprawy kraju lewicy. Wielką rolę odegrało wychowanie patriotyczne, które w okresie międzywojennym kształtowały miejscowe szkoły oraz rozwinięte na szeroką skalę harcerstwo1 . Lokalna społeczność była silnie zintegrowana poprzez udział w pracach wielu organizacji społecznych, m.in. w Milanowskim Towarzystwie Letniczym, Narodowej Organizacji Kobiet, Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół”, Związku Strzeleckim, Legionie Młodych, Ochotniczej Straży Ogniowej. Do zespolenia się mieszkańców wokół szczytnych celów w sposób istotny przyczyniała się milanowska parafia św. Jadwigi Śląskiej, której ówczesny proboszcz ks. prałat Walenty Zasada (były wojskowy, dosłużył się szlifów oficerskich), był zarazem kapelanem milanowskich harcerzy i wywarł wielki wpływ na wychowanie patriotyczne młodzieży. Wybuch wojny w 1939 r. dla ludności Milanówka nie był zaskoczeniem. Spodziewano się jej i dlatego już w 1938 roku rozpoczęto gromadzenie środków na sprzęt i uzbrojenie dla Wojska Polskiego. Szkolono ludność w zakresie obrony przeciwgazowej i postępowaniu w czasie ataków lotniczych, itp. W szkołach i miejscowych organizacjach szyto maski przeciwgazowe (filtry wypełniano węglem aktywowanym), gromadzono żywność i opał. Utworzono również terenowe struktury obrony przeciwlotniczej. W pogotowiu czekały syreny alarmowe gotowe ostrzec przed każdym zbliżającym się atakiem lotniczym. Nic więc dziwnego, że kiedy wojna stała się faktem, kiedy w pierwszych dniach września 1939 r. doświadczono nalotów bombowych i spłonęły pierwsze domy, kiedy polała się krew żołnierzy i niewinnych cywilów, rozpoczęły się aresztowania i wywożenie mieszkańców do obozów koncentracyjnych i na przymusowe roboty do Rzeszy, kiedy terror wzrastał z tygodnia na tydzień – nastąpił okres błyskawicznej mobilizacji całego społeczeństwa Milanówka do walki z okupantem. Wiele niepodległościowych organizacji wojskowych działających początkowo w rozproszeniu, jak Polska Organizacja Wojskowa, Komenda Obrońców Polski, Narodowa Organizacja Wojskowa, Narodowe Siły Zbrojne, Konfederacja Narodu, które istniały na terenie Milanówka, zaczęły stopniowo jednoczyć się tworząc w 1942 r. zwarty front walki z okupantem pod szyldem Związku Walki Zbrojnej – Armia Krajowa. Kto z mieszkańców Milanówka bezpośrednio nie włączył się w struktury ZWZ-AK, ten jednak zazwyczaj doskonale wiedział o podjętej walce i ją wspierał. Ośrodek Milanówek („Mielizna”, „Pszczoła”) wszedł w skład Obwodu Błonie „Bażant” (zwany był też Obwodem Grodzisk Mazowiecki). W Milanówku działały dwa oddziały specjalne Kedywu, trzy radiostacje łączności z Londynem, obsługa i ochrona trzech sztabów różnych szczebli, odbierano zrzuty, prowadzono działalność wydawniczą, pracował wywiad i kontrwywiad, organizowano akcje sabotażu, regularną działalność rozwijały Szare Szeregi, systematycznie odbywało się tajne nauczanie i organizowano imprezy kulturalne2. Ta szeroka praca konspiracyjna nie odbyła się bez ofiar, niektórzy mieszkańcy trafili do Oświęcimia i innych obozów koncentracyjnych, skąd większość już nie wróciła, śmierć poniosło wielu żołnierzy Armii Krajowej uczestniczących w akcjach skierowanych przeciwko okupantowi, ok. 40 mieszkańców Milanówka wzięło udział w Powstaniu Warszawskim. Osobny rozdział to okres popowstaniowy, kiedy przez Milanówek przewinęło się wg szacunkowych danych ok. 50-60 tys. uciekinierów z W-wy, ponadto 9 ewakuowanych szpitali i ponad 400-osobowy dom sierot im. ks. Baudouina – znajdując tu niezbędną pomoc, zwłaszcza noclegi, wyżywienie, odzież i niezbędne zabiegi medyczne. W walkę zaangażowani byli nie tylko dorośli, ale i młodzież, a nawet dzieci, które wyrastając w klimacie tajnych kompletów, uczestnicząc w szkoleniu organizowanym przez Szare Szeregi, czy Wojskową Służbę Kobiet, też szykowały się do walki zbrojnej. Patriotyczne nastroje w okresie okupacji kształtował front walki o polską kulturę, naukę i oświatę. Na szeroką skalę prowadzono tajne nauczanie, które zapobiegło katastrofie cywilizacyjnej, jaka groziła powojennej Polsce, przy ewentualnym braku już po wojnie ludzi z co najmniej średnim wykształceniem. Formą walki były też organizowane w domach prywatnych koncerty poetyckie i chopinowskie. Trudno w tym miejscu nie wspomnieć o tym, że w czasie, kiedy jeszcze trwało Powstanie – w parafii św. Jadwigi w Milanówku znalazła schronienie i swoją nową siedzibę Kuria Metropolitalna Warszawska. Na plebanii zamieszkał ks. arcybiskup Antoni Szlagowski, który w 1944 r. przywiózł z płonącej Warszawy do Milanówka urnę z sercem Fryderyka Chopina i przez ponad rok się nią opiekował3. Obecność arcybiskupa Szlagowskiego i te wszystkie przytoczone powyżej fakty jeszcze bardziej umocniły lokalną społeczność w walce i mobilizowały do podejmowania kolejnych wyzwań, które się pojawiły z chwilą przeniesienia z Warszawy do Milanówka w 1944 r. siedziby Podokręgu Zachodniego Armii Krajowej. Tu bez wątpienia krzyżowały się powiązania konspiracyjne całego zachodniego Mazowsza. Po upadku Powstania przez krótki okres Milanówek stał się nieformalną polityczną stolicą Polski4. Tu znalazła schronienie znaczna część władz Polski Podziemnej, działały agendy Delegatury Rządu, odbywały się ważne narady przedstawicieli różnych orientacji politycznych. Bywał w Milanówku kurier rządu londyńskiego Jan Nowak-Jeziorański, nowy Komendant AK, gen. Leopold Okulicki. Milanówek był siedzibą sztabu i dowództwa Obszaru Warszawskiego AK do stycznia 1945 r.5 Do Milanówka przeniesiono siedzibę Komórki „Foto” AK, która przy współpracy z miejscowymi fotografami przygotowywała mikrofilmy od Delegatury w kraju dla Rządu RP w Londynie. Nic dziwnego, że Milanówek zaczęto nazywać wtedy „Małym Londynem”. Być może dodatkowo wpłynął na to fakt wydawania w naszej miejscowości codziennej gazety „Tu mówi Londyn”, redagowanej głównie w oparciu o nasłuchy BBC. Wkrótce po wkroczeniu wojsk sowieckich do Milanówka w szeregach żołnierzy AK rozpoczęły się masowe aresztowania, przeprowadzone przez placówki NKWD i UB i wywózki do obozu koncentracyjnego NKWD w Rembertowie, do więzień w Rawiczu i we Wronkach lub w głąb ZSRR, które trwały aż do 1956 r.6 Czytelników informatora zapraszamy na spacer „śladami II wojny światowej po Milanówku”. Tych „śladów” jest bardzo wiele, musieliśmy więc dokonać selekcji ograniczając się do najważniejszych. Ponumerowano je i zaznaczono na planie miasta. Zdjęcia niektórych miejsc pamięci i willi zamieszczono dla ułatwienia identyfikacji w czasie spaceru i umieszczono zwięzłe informacje na temat ich roli w czasie wojny. Bibliografia kilku najważniejszych publikacji na temat Milanówka w okresie wojny – umieszczona na końcu tego zwięzłego przewodnika – powinna ułatwić poszerzenie wiedzy o wydarzeniach tamtych heroicznych lat. W przewodniku nie narzucamy jakiejś konkretnej trasy, umożliwiając zwiedzającym swobodny wybór miejsc, które warto zobaczyć.

Opracował Andrzej Pettyn

Trasa A

Trasa “A” – południowa część miasta

1. Tablica upamiętniająca czyny i bohaterską śmierć rotmistrza Witolda Pileckiego (1901-1948), usytuowana na Skwerze Bohaterów Polski Podziemnej (ul. Piłsudskiego, róg ul. Warszawskiej)

Rotmistrz Witold Pilecki, żołnierz AK, w 1940 r. pod przybranym nazwiskiem, dobrowolnie i celowo poddał się aresztowaniu i zesłaniu do Auschwitz, gdzie zorganizował obozową organizację konspiracyjną. Posługując się skonstruowaną w obozie radiostacją przekazywał do Londynu pierwsze relacje o obozie. Po ucieczce z obozu w 1943 r. nadal pracował w podziemiu. Walczył w Powstaniu Warszawskim, po pobycie w oflagu trafił do 2. Korpusu Polskiego we Włoszech. Wróciwszy do kraju organizował antykomunistyczne podziemie. Aresztowany w 1947 r., został skazany pod zarzutem szpiegostwa na śmierci. Został stracony w 1948 r

2. Dom Kalksteina, ul. Warszawska 21, róg ul. Grudowskiej

W domu tym mieszkała harcmistrzyni Aleksandra Rogowska, w której mieszkaniu w październiku 1939 r. odbyła się uroczystość złożenia przysięgi na dochowanie tajemnicy przez grupę przedwojennych harcerek. Od tej chwili rozpoczęło działalność podziemne harcerstwo żeńskie w Milanówku. Dom wybudowano w 1913 r., a rozbudowano w 1926 r.

3. Willa „Alfa”, ul. Fiderkiewicza 11 (dawniej ul. Żwirowa)

We wrześniu 1939 r. ceniony milanowski lekarz i społecznik, przedwojenny działacz KPP (Komunistyczna Partia Polska), dr Alfred Fiderkiewicz po pierwszych bombardowaniach utworzył w swojej willi mały szpital. Później w domu tym mieścił się punkt kontaktowy działaczy komunistycznych skupionych w ugrupowaniu „Proletariusz”. Przez pewien czas przebywał tu także przywódca Polskiej Partii Robotniczej Marceli Nowotko. Dr Fiderkiewicz aresztowany w 1943 r. przez Niemców trafił do obozu w Oświęcimiu, gdzie przebywał do 1945 r.
Willę wybudowano w 1931 r.

4. Willa „Marysia”, ul. Fiderkiewicza 12

W willi w mieszkaniu Brunona Wasilewskiego działała w czasie okupacji tajna podchorążówka AK, w której jednym z wykładowców był por. Mścisław Thommée (1917-1986), bratanek gen Wiktora Thommée, dowódcy obrony Modlina w 1939 r. W październiku 1944 został odznaczony przez Głównego Komendanta AK Krzyżem Walecznych, pośmiertnie – Krzyżem AK i Krzyżem Partyzanckim.
Wille wybudowano w 1913 r.

5. Willa „Stefania” , ul. Fiderkiewicza 16 (w latach wojny ul. Grudowska 6)

Po Powstaniu Warszawskim – miejsce narad cywilnych władz Polskiego Państwa Podziemnego. W willi pod przewodnictwem wicepremiera Stanisława Jankowskiego obradowała Krajowa Rada Ministrów; odbywały się posiedzenia Rady Jedności Narodowej z udziałem takich polityków, jak Kazimierz Pużak, Kazimierz Bagiński, Antoni Pajdak, Adam Bień, Stefan Korboński, komendant główny AK gen. Leopold Okulicki “Niedźwiadek” (kilkakrotnie nocował w tym domu), bywał też emisariusz rządu londyńskiego Jan Nowak-Jeziorański.
W części parteru i na werandzie mieściła się kawiarenka „U Aktorek”, prowadzona przez aktorki i śpiewaczki m.in. przez Ewę Bonacką, Ewę Kuninę, Barbarę Kostrzewską, Annę Borey oraz Krystynę Minkiewicz, siostrę Władysława Minkiewicza, przedwojennego dyplomaty, który był właścicielem willi. Minkiewicz był zastępcą Wydziału Ogólnego Delegatury Rządu, referentem ds. bezpieczeństwa i kontaktów z Radą Jedności Narodowej i zarazem sekretarzem Romana Knolla, dyrektora departamentu spraw zagranicznych, który zamieszkał w Milanówku w willi „Pod Matką Boską”. W willi znajdował się punkt kontaktowy głównie dla artystów, którzy po opuszczeniu stolicy trafiali do Milanówka.
Występy artystyczne były przykrywką dla spotkań polityków. W tym czasie Milanówek zyskał miano Małego Londynu. Natomiast Adam Bień – I z-ca Delegata Rządy RP na Kraj, od maja 1944 pierwszy zastępca wicepremiera – w swoich wspomnieniach⁷ zanotował “Na ulicach tłok (…) Milanówek jest stolicą Polski”. W pewnym okresie przez Milanówek, który stał się centrum konspiracji cywilnej, przewinęło się ok. 50-60 tys. osób.
Willa została wybudowana w 1911 r.
Dla upamiętnienia tych wydarzeń przy wejściu na posesję umieszczono w 2002 r. okolicznościową tablicę.
W tym domu
po Powstaniu Warszawskim
odbywały się narady cywilnych władz
Polskiego Państwa Podziemnego
z udziałem dowódcy Armii Krajowej
gen. Leopolda Okulickiego „Niedźwiadka”
a kawiarnia „U AKTOREK” spełniała funkcję
punktu kontaktowego działaczy konspiracji.
Dla upamiętnienia 60-lecia czasu,
gdy nasze miasto pełniło rolę stolicy Polski
w 65 rocznicę utworzenia Polskiego Państwa Podziemnego
Środowisko „Mielizna” ŚZŻAK
Burmistrz, Rada Miasta,
Społeczeństwo Milanówka
27.09.2004 r.

6. Szkoła Powszechna im. ks. P. Skargi nr 1, ul. Królewska 69

W okresie okupacji znajdował się tu zorganizowany przez Ludwika Starościaka punkt tajnego nauczania, w którego prowadzeniu uczestniczyli prawie wszyscy przedwojenni nauczyciele. Po Powstaniu umieszczono tu filię szpitala klinicznego „Dzieciątka Jezus” (druga filia w willi „Kresy”), którego główna siedziba znajdowała się w willi „Bożenka” przy ul. Spacerowej 3.

7. Willa „Zorza” – ul. Leśna 2 (róg z ul. Fiderkiewicza)

Przez pewien czas po upadku Powstania Warszawskiego znajdowała się tu kwatera ostatniego Komendanta Głównego Armii Krajowej, gen. Leopolda Okulickiego “Niedźwiadka”. W miejscu tym odbywały się liczne spotkania i narady konspiracyjne, m.in. z udziałem polityków przebywających wówczas na terenie “Małego Londynu”. Budynek ten został wzniesiony w 1930 r

8. Willa „Perełka”, ul. Grudowska 12

W 1939 r. w willi utworzono punkt sanitarny, z którego korzystali w czasie przemarszu przez Milanówek ranni żołnierze polscy. W sierpniu 1944 r. powstał tu szpital dla ok. 100 rannych przewiezionych z Warszawy i pruszkowskiego obozu przejściowego „Dulag 121”. Szpital, którym kierowała Zofia Kiełbasińska, czynny był do lutego 1945 r. Chorymi zajmowało się ok. 60 osób personelu, którego większość stanowili dziewczęta i chłopcy – żołnierze AK i harcerze z “Mielizny”. Willę wybudowano w 1911 r.

9. Willa „Marysia”, ul. Prosta 13

Po Powstaniu – jeszcze przed powojenną przebudową willi – mieścił się tu szpital położniczy, którym kierował dr Edward Fitkau. Była to filia Kliniki Ginekologiczno-Położniczej przy pl. Starynkiewicza w Warszawie. Znalazło w nim pomoc 20 położnic, 20 matek i niemowląt. Personel, który zajmował się chorymi, liczył ok. 15 osób.
Willę wybudowano po 1945 r.

10. Willa „Nasza”, ul. Prosta 18

Po Powstaniu Warszawskim również i tu odbywało się wiele ważnych posiedzeń Delegatury Rządu, Rady Jedności Narodowej, Krajowej Rady Ministrów i stronnictw politycznych. Na tajne zebrania mieszkanie swoje udostępnili państwo Strumiłłowie. Przywódcy Polskiego Państwa Podziemnego spotykali się tu od października 1944 r. W Milanówku kierownictwo Polski Podziemnej podjęło ostateczną decyzję ujawnienia się przed władzami sowieckimi. Po tej decyzji udano się do Pruszkowa, do znajdującej się tam siedziby ekspozytury NKWD, przyjmując zaproszenie na rozmowy z władzami sowieckimi z pełną gwarancją nietykalności. 27 marca 1945 r., po pierwszym dniu rozmów z gen. Iwanem Sierowem (występującym pod pseudonimem “gen. Iwanow”), część delegacji polskiej z Jankowskim i Okulickim aresztowano i wysłano samolotem do Moskwy. Następnego dnia w podobny sposób postąpiono z pozostałą częścią delegacji. W dniach 18-21 czerwca 1945 r. odbył się w Moskwie niezwykle dramatyczny proces, szczegółowo zainscenizowany przez Stalina, zwany procesem “szesnastu”. Celem procesu było skompromitowanie w oczach Ameryki i Wielkiej Brytanii kierownictwa Polski Podziemnej i Polaków sprzeciwiających się narzuceniu dominacji sowieckiej. Wszystkich skazano na kary wieloletniego pobytu w więzieniach. Kilku zwolniono niezwłocznie. Niektórzy, jak Bień, przeżyli i po odbyciu części “kary” wrócili do kraju, inni – jak Stanisław Jasiukiewicz – zginęli w nieznanych okolicznościach, gen. Leopold Okulicki – 24 grudnia 1946 r., a Jan Stanisław Jankowski – 13 marca 1953 r.⁸
Willę wybudowano w 1911 r.

11. Willa “Ostoja” – ul. Grabowa 4

Willa „Ostoja” przy ul. Grabowej 4 to kolejne ważne – i jak dotąd zupełnie nieznane – miejsce na konspiracyjnej mapie „Małego Londynu”. Jak twierdzi jeden z jej dawnych mieszkańców, obecny budynek już tylko w niewielkim stopniu przypomina ten sprzed wielu lat, w którym niegdyś na krótko gościła elita polskiego podziemia. Podczas wojny ukrywano tu Żydów, podobn
ie zresztą jak wielu innych miejscach na terenie Milanówka, co w tym konkretnym przypadku było zasługą rodziny Sipayłłów. U schyłku okupacji niemieckiej i zaraz po zajęciu Milanówka przez wojska sowieckie przebywał tu znany piłsudczyk Henryk Józewski. W jednym z pomieszczeń na piętrze spotykał się on z ostatnim dowódcą Armii Krajowej, gen. Leopoldem Okulickim, na krótko przed jego aresztowaniem przez NKWD. Potem w tych samych progach czasowo przebywał płk Jan Rzepecki, następca Okulickiego na stanowisku komendanta organizacji „Nie”, późniejszy komendant Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj, wreszcie prezes Zarządu Głównego Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”. W 1945 r. dochodziło w „Ostoi” do licznych spotkań konspiracyjnych, w których uczestniczyli podkomendni Rzepeckiego, m.in. Kazimierz Moczarski, autor głośnych „Rozmów z katem”.

12.Willa, ul. Dębowa 5

1 listopada 1941 r. o godz. 16.00 w parterowej oficynie, w której mieściło się jednoizbowe mieszkanie Lecha Michalskiego ps. „Skierski”, odbyło się zaprzysiężenie nowo zwerbowanych żołnierzy 7-osobowej sekcji Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW). W tej historycznej sekcji znaleźli się: Czesław Reut-Żeromski, Ryszard Witkowski ps. „Romuald”, Stanisław Markowski ps. „Lubicz”, Jan Radkowski ps. „Kula”, Andrzej Sielużycki, Zbigniew Oraczewski ps. „Kogut”, Leonard Borowiak ps. „Niktowicz”. Wszyscy ustawieni byli w szeregu. Rotę przysięgi odczytywał Mieczysław Teodorczyk ps. „Blacharz”. Po nim kolejno powtarzał ją każdy z nowych żołnierzy, „Blacharz” ściskał mu dłoń i całował w policzek. Wiosną 1943 r. nastąpiło w Milanówku scalenie NOW z AK.

13. Centralna Doświadczalna Stacja Jedwabnicza, ul. Brzozowa 1

CDSJ dzięki wielkiemu zaangażowaniu jej właścicieli Stanisławy i Henryka Witaczków odegrała ważną rolę w czasie wojny. Dała zatrudnienie, zwłaszcza młodzieży, chroniąc przed wywózką na przymusowe roboty. Za przyzwoleniem Witaczków w podziemiach laboratorium ZDSJ inż. Miron Krasnodębski rozpoczął na dużą skalę produkcję spłonek do zapalników w granatach tzw. piorunian rtęci. Obudowę granatów stanowiła puszka po środku do czyszczenia metalu „Sidolu”, co sprawiło, że nazwano je „sidolówkami”. Po Powstaniu w halach fabrycznych Stacji Jedwabniczej przyjęto ewakuowany z W-wy dom sierot ks. Baudouina, łącznie ok. 400 dzieci, ok. 140 pracowników i zapewniono opiekę lekarską, wyżywienie i odzież. Po ośmiu tygodniach przewieziono wszystkich do Krakowa.
Pierwsze budynki CDSJ oddano do użytku w 1930 r. Rozbudowa trwała do 1945 r.

14. Willa „Sławka” (powszechnie zwana od nazwiska właściciela Domem Piekarskiego), ul. Piłsudskiego 33

Dom należał do rodziny Piekarskich, która był zaangażowana w pracę konspiracyjną AK i Szarych Szeregów. Po Powstaniu, korytarze budynku służyły za przejściowe miejsce schronienia dla uciekinierów z Warszawy i osób, którym udało się wydostać z obozu przejściowego w Pruszkowie Dulag 121. W przyległym do budynku kinie „Oaza” utworzono przejściowy szpital. Willę wybudowano w 1928 r., kino w 1932 r.

15. Poczekalnie: końcowego przystanku EKD i stacji PKP, ul. Warszawska 36

Znajdował się tu dworcowy punkt przyjmowania rannych przewożonych z Warszawy i Pruszkowa, zorganizowany przez dr. Franciszka Bohdanowicza, którego w pracy wspierały siostry PCK. Wyżywienie dla rannych i personelu dostarczały RGO, PCK, kwatermistrzostwo AK i ludność Milanówka.

Opracował Andrzej Pettyn

Trasa B

Trasa “B” – północna część miasta

16. Tablica upamiętniająca działalność Wacława Wdowiaka, ul. Krakowska

Po wyjściu z tunelu na północną część miasta znajdujemy się na Skwerze im. Wacława Wdowiaka (1903-1976). W miejcu skrzyżowania ul. Krakowskiej z ul. Dworcową usytuowana jest tablica upamiętniająca działalność tego cenionego pedagoga, który wszystkie swoje siły, umiejętności i ogromny talent organizatorski oddał na użytek społeczeństwa Milanówka, a w szczególności poświęcił się nauczaniu, wychowaniu i kształtowaniu charakterów milanowskiej młodzieży. W okresie do wybuchu wojny w 1939 r. był organizatorem pracy harcerskiej; w czasie okupacji – komendantem “Szarych Szeregów” na obszarze Milanówka (krypt. “Milion”); wraz ze swoją drużyną organizuje łączność; harcerze są gońcami, przenoszą meldunki, raporty, zbierają broń i informacje. Po pewnym czasie utworzony przez Wdowiaka oddział wchodzi w całości w skład 32 plutonu AK w Milanówku. W konspiracyjnej Komendzie Chorągwi jest kierownikiem tzw. “Akcji M” mającej na celu pracę wychowawczą, kształtowanie charakterów i patriotycznych postaw młodzieży polskiej w trudnych warunkach okupacji. Jest również organizatorem i kierownikiem Tajnej Organizacji Nauczania (T.O.N.) na terenie Milanówka, a także członkiem powiatowego kierownictwa T.O.N. tzw. “Trójki”, pozostając równocześnie czynnym nauczycielem zarówno w szkolnictwie oficjalnym, jak i tajnym nauczaniu młodzieży.
Tablicę pamiątkową umieszczono w 2003 r.

17. Willa “Pod Dębem” – ul. Wspólna 15

W 1936 r. zamieskał tu wraz z rodziną ppłk Franciszek Jachieć, oficer służby stałej i wiceprezes Polskiego Związku Piłki Nożnej. W czasie okupacji pełnił funkcję komendanta Podokręgu Zachodniego Obszaru Warszawskiego Armii Krajowej, obejmującego powiaty: grójecki, błoński, sochaczewski, skierniewicki i łowicki. Po wojnie musiał ukrywać się przez kilka lat poza Milanówkiem. Po powrocie został aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa w 1951 r. Budynek został wzniesiony w 1912 r.

18. Willa „Starodrzew”, ul. Kaprys 2

We wrześniu 1939 r. budynek, w którym od 1935 r. mieściła się Szkoła Powszechna nr 2, zajęło wojsko niemieckie. W czasie okupacji znajdowała się tu ukryta przed Niemcami radiostacja, obsługiwana przez dawnego woźnego szkoły kaprala Franciszka Rasztawickiego, uruchamiana okresowo w czasie nieobecności Niemców. W willi odbywały się też szkolenia Szkoły Podchorążych „Agrykola” przeznaczone dla żołnierzy AK z plutonów 32 i 52. We wrześniu 1940 r. Rasztawicki został aresztowany przez Gestapo; katowany w czasie śledztwa został w końcu zamordowany nie ujawniając żadnych nazwisk i faktów. Po Powstaniu Warszawskim ulokowano w willi szpital Rady Głównej Opiekuńczej dla ok. 150 chorych (zajmowało się nimi 72 pracowników), kierowany przez dr. Tadeusza Ziembińskiego. Mieścił się w nim oddział zakaźny (36 miejsc), oddziały wewnętrzny, kobiecy i obserwacyjny.
Willę wybudowano w 1913 r.

19. Willa „Rysinek”, ul. Wójtowska 6

Mieścił się tu punkt dowodzenia AK w Milanówku. Mieszkali tu: Ryszard Csáky – dowódca 52 plutonu i Jerzy Csáky z-ca dowódcy 32 plutonu. Znajdował się tu również podręczny, ale dość duży magazyn broni.
Willę wybudowano w latach 1912-13

20. Willa „Janotka”, ul. Zaciszna 8

W końcu stycznia 1945 r. – bezpośrednio po wkroczeniu wojsk sowieckich do Milanówka – willę przejęły NKWD i UB urządzając w piwnicach tymczasowe więzienie, w którym przetrzymywano wielu aresztowanych członków AK. Po przesłuchaniach nielicznych zwalniano, pozostałych przewożono do więzień w Warszawie, Pruszkowie, Włochach i Grodzisku Maz.; wielu trafiło do obozu koncentracyjnego NKWD w Rembertowie lub do więzienia we Wronkach.
Willę wybudowano w 1930 r.

21. Willa „Podgórze”, ul. Wspólna 25 (w czasie wojny nr 4a)

Od początku 1941 r. do 19 stycznia 1945 r. (do rozwiązania AK) w willi zamieszkałej przez pp. Minkwitzów znajdowała się siedziba Samodzielnego Oddziału Dywersji (SOD). W gotowości bojowej przebywało tu przez całą dobę kilku uzbrojonych ludzi, pozostałych członków oddziału wzywano w miarę potrzeby do realizacji określonych zadań, np. osłony zrzutów samolotowych. Pierwszym dowódcą był pchor. Zygmunt Piekarski ps. „Chmura”, ostatnim do 1945 r. kpr. Zbigniew Oraczewski ps. „Kogut”, „Szreniawa”.
Willę wybudowano w latach 1926-27

22. Willa „Henrysia”, ul. Piasta 3

Po przejęciu funkcji drużynowej przez Halinę Dzierżanowską w maju 1940 r. mieściła się tu główna kwatera tajnego harcerstwa żeńskiego. Odbywały się zbiórki, szkolenia, spotkania patriotyczne z okazji świąt narodowych.
Działał tu również jeden z wielu w Milanówku punkt tajnych kompletów, prowadzony przez H. Dzierżanowską. W 1944 r. powstał samodzielny hufiec drużyn żeńskich, którego kierownictwo również objęła H. Dzierżanowska.
W tym samym domu odbywały się zebrania żołnierzy ośrodka „Mielizna” i spotkania chłopców z Szarych Szeregów oraz zajęcia kursu podchorążówki, zorganizowanego przez dowództwo Okręgu „Bażant”.
Willę wybudowano w 1928 r.

23. Willa „Halinówek”, ul. Krasińskiego 4

W willi odbywały się narady przywódców Polski Podziemnej. Mieszkał tu dyrektor Departamentu Zagranicznego Delegatury Rządu RP na Kraj dyplomata Roman Knoll. Mieściła się tu kwatera żołnierzy AK z oddziału dywersji „Mielizny” wyruszających stąd na akcje. Na dużą skalę organizowano w willi komplety tajnego nauczania na poziomie gimnazjum. Odbywały się tu wykłady filii działającego w konspiracji Uniwersytetu Ziem Zachodnich.
Willę zbudowano w 1926 r.

24. Budynek Zespołu Szkół nr 1, ul. Piasta 14

W budynku znajduje się tablica z nazwiskami 56 nauczycieli kompletów tajnego nauczania, zorganizowanych w Milanówku podczas okupacji niemieckiej w latach 1940-1945. Pod nazwiskami umieszczono tekst: Dzięki odwadze i ofiarności takich jak Oni Naród nasz uniknął katastrofy cywilizacyjnej. Cześć Ich Pamięci – wdzięczni uczniowie.
Tablicę ufundował prof. dr. hab. Andrzej Jaczewski, syn wieloletniego dyrektora Liceum i organizatora tajnego nauczania Stefana Jaczewskiego.

25. Plac Stefana Starzyńskiego, ul. Kościuszki

Pierwszy po wojnie pomnik W hołdzie bojownikom o wolną Polskę, zaprojektowany przez inż. arch. Czesława Piwowarczyka (6.07.1906-31.01.1975 r.), który stanął na placu w końcu lat 50-tych, wkrótce został rozebrany a na jego miejscu postawiono nowy i nadano mu nazwę Pomnik Bohaterów. Upamiętnia on walkę Polaków o niepodległość na różnych frontach i martyrologię narodu polskiego. Na murku okalającym pomnik umieszczono tablice z nazwami miejscowości, w których w czasie II wojny światowej walczyli mieszkańcy Milanówka, m.in. Warszawa, Westerplatte, Monte Cassino. Pomnik, zaprojektowany przez prof. Stanisława Kulona przy współpracy Mieczysława Borysa, odsłonięto 2.09.1985 r. Obok pomnika w 2004 r. umieszczono na kamieniu tablicę, na której podano nazwy miejscowości – miejsc kaźni narodu polskiego, m.in. Katyń. Ostaszków, Miednoje, Kołyma, Workuta, Kozielsk. Po prawej stronie wyrytego na tablicy krzyża widnieje napis „Tu legła wolność, prawda, sprawiedliwość i sumienie świata.” U dołu podpis: „W hołdzie pomordowanym Rodakom – Milanówek – 03.05.2004 r.” Na placu tradycyjnie odbywają się najważniejsze uroczystości patriotyczne i rocznicowe, przypominające wkład mieszkańców naszego miasta w walkę o wolność.

26. Kościół i plebania parafii św. Jadwigi Śląskiej, ul. Kościuszki 41

We wrześniu 1939 r. na plebanii znajdował się szpital polowy, który istniał do kapitulacji W-wy. Po wybuchu Powstania przeniosła tu swoją siedzibę Kuria Metropolitalna Warszawska i Sąd Arcybiskupi (do 1945 r.). Od września 1944 do października 1945 r. przechowywana tu była urna z sercem Fryderyka Chopina wywieziona w czasie Powstania z płonącej W-wy.
Pod chórem kościoła znajduje się tablica upamiętniająca postać gen. bryg. Emila Fieldorfa „Nila”, szefa Kedywu AK w latach 1942-44, z-cy Komendanta Głównego AK. Niewinnie skazanego na śmierć w 1953 r., a zrehabilitowanego pośmiertnie w 1989 r. Tablicę odsłonięto 24.02.1978 r. Imię generała otrzymała szkoła podstawowa przy ul. Spacerowej 3.
Pod chórem znajduje się też tablica oddająca hołd wszystkim żołnierzom AK, którzy związani z Milanówkiem działali w latach 1939-45 nie pragnąc dla siebie innej nagrody, jak tylko Wolnej i Niepodległej Polski.
Tablicę odsłonięto 1.12.1984 r.
Budowę kościoła zakończono w 1912 r., budowę plebanii w 1939 r.

27. Willa “Basieńka”, ul. Mickiewicza 3

Siedziba z-cy komendanta obwodu AK (od listopada 1942 r.), kapitana Zygmunta Dąbrowskiego. Zginął 29 lipca 1944 r. podczas próby odbicia przypadkowo zatrzymanego przez Niemców komendanta obwodu AK, majora Alojzego Mizery.
Willę zbudowano w 1934 r.

28. Willa Kwieka – ul. Literacka 15 (róg z ul. Kościuszki)

Budynek ten wybudowano w 1930 r., pierwszym jego właścicielem był Hipolit Kwiek. W styczniu 1945 r., już po zajęciu Milanówka przez Armię Czerwoną ulokowano tu siedzibę sowieckiego komendanta wojennego Milanówka, kpt. Mazurowa, uważanego za twórcę terminu „Mały Londyn”. W domu tym mieściła się ponadto główna milanowska placówka NKWD. Tu odbywały się przesłuchania aresztowanych członków niepodległościowej konspiracji, których więziono w podręcznym areszcie.

29. Willa „Mironówka”, ul. Literacka 7

W willi mieściło się pierwsze eksperymentalne laboratorium Mirona Krasnodębskiego, członka ugrupowania AK „Bażant”. Wsławił się produkcją piorunianu rtęci, detonatora do produkcji spłonek do granatów (1942-44). Próbną serię niebezpiecznej produkcji piorunianu rozpoczął w swoim domu przy ul. Literackiej. Później, już na szerszą skalę, piorunian rtęci produkowano w laboratorium Centralnej Doświadczalnej Stacji Jedwabniczej, którego był kierownikiem, za zgodą właścicieli Stacji, rodzeństwa Witaczków, poinformowanych ogólnikowo o „trefnej” produkcji. Warto podkreślić, że piorunian rtęci Mirona Krasnodębskiego – o czym informują podręczniki historii II wojny światowej – dostarczony żołnierzom Powstania Warszawskiego dobrze służył w walce z Niemcami.
Willę zbudowano w latach 1910-1913.

30. Budynek Szkoły Podstawowej nr 2 im. Armii Krajowej, ul. Literacka 20

W 1952 r. Szkołę Podstawową nr 2 przeniesiono do nowego budynku. 27 maja 2000 r. nadano szkole im. Armii Krajowej dla upamiętnienia udziału uczniów i absolwentów szkoły w walce z hitlerowskim okupantem w szeregach AK, Szarych Szeregów i Wojskowej Służby Kobiet. Szkole przekazano zarazem sztandar ufundowany przez absolwentów. Nadanie szkole imienia AK poprzedziło umieszczenie na frontonie budynku w 1998 r. ufundowanej przez absolwentów tablicy, upamiętniającej wieloletniego nauczyciela szkoły Wacława Wdowiaka, komendanta Szarych Szeregów, kierownika łączności Obwodu „Bażant” AK.
Gmach szkoły wybudowano w 1952 r.

31. Tablica na Skwerze im. Armii Krajowej, róg ulic Kościuszki i Sienkiewicza

Pierwsza tablica upamiętniająca walkę Armii Krajowej na terenie Milanówka. Umieszczono na niej napis „W hołdzie Armii Krajowej” oraz kotwicę symbol Polski Walczącej. Nadanie nazwy Skwer Armii Krajowej i odsłonięcie tablicy nastąpiło 21.06.1994 r. Treść tablicy:

Pamięci żołnierzy Polskiego Państwa Podziemnego
walczących na terenie Milanówka
w latach II wojny światowej 1939-1945
W następujących strukturach konspiracyjnych
Obwód ZWZ-AK Błonie „Bażant”
Ośrodek ZWZ-AK Milanówek „Mielizna”
Oddział „Kedywu” Obwodu „Bażant”
Plutony liniowe 32, 51, 52 0 10 pp. AK
Szkoła Podchorążych AK „Agrykola”
Szkoła Podoficerska AK „SMD”
Wojskowa Służba Kobiet
Hufiec Szarych Szeregów „Milion”
w Milanówku
Tajne nauczanie i wydawanie prasy konspiracyjnej
Polska Organizacja Wojskowa
Narodowa Organizacja Wojskowa i inne organizacje
podporządkowane Polskiemu Państwu Podziemnemu
oraz działające okresowo w Milanówku w 1944 r.
Komenda Okręgu AK „Hajduki-Hallerowo”
Warszawa–Zachód – od lipca 1944 r.
Szpitale powstańcze – od sierpnia 1944 r.
Delegatura Rządu na Kraj – od października 1944 r.
Część Komendy Głównej AK – od października 1944 r.

32. Willa „Uzarówka”, ul. Podgórna 70/72

Miejsce narad przywódców Polskiego Państwa Podziemnego z udziałem I Z-cy Delegata Rządu RP na Kraj ministra Adama Bienia, który w niej zamieszkał jeszcze przed 1939 r. W styczniu 1997 r. 97-letni wówczas Adam Bień przybył do Milanówka i wydobył dokumenty Polskiego Państwa Podziemnego ze specjalnej skrytki znajdującej się pod podłogą swojego dawnego mieszkania. 17 stycznia 1997 r. Bień przekazał odnalezioną dokumentację (402 strony) Radzie Miasta Krakowa, a następnie Bibliotece Jagiellońskiej. Dokumenty stanowią fragment podręcznego archiwum Adama Bienia, przewodniczącego Rady Narodowościowej, która była specjalną komórką powołaną przy Delegaturze Rządu na Kraj, w celu przygotowywania projektów rozwiązywania kwestii narodowościowych w okresie powojennym. W 2001 r. zbiór odzyskanych dokumentów zatytułowany „Archiwum Adama Bienia” ukazał się nakładem Księgarni Akademickiej w Krakowie.

33. Tablica utrwalająca działalność Szarych Szeregów [reprodukcja], ul. Kościuszki / ul. Szarych Szeregów

Tablica upamiętniająca walkę najmłodszych żołnierzy Armii Krajowej zainicjowana i ufundowana przez Zygmunta Mieszczaka ps. „Tadek”. Odsłonięcie tablicy nastąpiło 11 listopada 2007 r

34. Willa, ul. Wigury 10 (budynek w trakcie przebudowy)

Od września 1943 r. w piwnicy willi Weroniki i Henryka Olesińskich ulokowano przeniesioną z Grodziska Maz. tajną drukarnię, w której aż do 17 stycznia 1945 r. wydawano „Kronikę Tygodniową”. W nowym miejscu redaktorem został kpt. dyplomowany Jan Kisielewski „Junosza”. Po jego aresztowaniu obowiązki redaktora przejął ppor. Czesław Piwowarczyk. W 1944 r. nakład „Kroniki Tygodniowej” wynosił ok. 5000 egz. Wydrukowano tu również kilka numerów „Biuletynu Informacyjnego”. W willi znajdowała się także jedna z kilku działających na terenie Milanówka radiostacji, z której nadawano zaszyfrowane depesze do Londynu. Realizował to dwuosobowy patrol łączności Komendy Głównej AK.
Willę wybudowano w 1936 r.

35. Cmentarz parafialny, ul. Wojska Polskiego, róg ul. Podgórnej

Pierwsze pochówki odbyły się 9 września 1939 r., natomiast formalne poświęcenie cmentarza nastąpiło 23 października 1939 r. Mogiła zbiorowa żołnierzy Armii Krajowej z obw. Bażant, ośr. Mielizna Jana Garsteckiego, Franciszka Grodeckiego, Bogusława Kołodziejskiego, Tomasza Pondra i Józefa Sikorskiego, zamordowanych 10.08.1944 r. przez żołnierzy niemieckich przy magazynie broni w Lasku Pondra. (XII-1.b/3)
Mogiła zbiorowa żołnierzy Wojska Polskiego Jana Bartosińskiego, Władysława Bonieckiego, którzy zginęli w dniach 6-9.09.1939 r.: (XI-1/14-24)
Mogiła zbiorowa zawierająca prochy z Oświęcimia i Pawiaka, symbolizująca grób 28 mieszkańców Milanówka, pomordowanych w obozach i więzieniach w latach 1940-1944. (XII-1.b/4)
Groby uczestników Powstania Warszawskiego, którzy zmarli z powodu ran, wycieńczenia i chorób w szpitalu PCK w Milanówku w okresie: wrzesień 1944 – lipiec 1945. (XXVII)
[Cyfra rzymska oznacza kwaterę, druga cyfra – rząd grobów, trzecia cyfra – kolejność grobu w rzędzie. Kwatery nieparzyste usytuowane są po lewej stronie alei głównej, parzyste – po prawej stronie.]

36. „Lasek Pondra”, ul. Wojska Polskiego (dawniej wieś Mały Chrzanów)

W pobliżu ul. Świerkowej znajduje się krzyż i tablica upamiętniająca miejsce głównego magazynu broni Obwodu AK (istniało też kilka podręcznych magazynów broni). Był on umieszczony w piwnicy niewykończonego domu kpr. Tomasza Pondra ps. „Tomek”, który był zarazem magazynierem. Gromadzono w nim broń pochodzącą z różnych źródeł, m.in. ze zrzutów samolotowych przesyłanych do kraju przez Brytyjskie Ministerstwo Wojny. Jedno ze zrzutowisk znajdowało się na Solnicy pod Grodziskiem Maz. W odbieraniu zrzutów m.in. uczestniczyły dwa plutony AK z Milanówka – 32 i 52. W wyniku denuncjacji w nocy z 9 na 10 sierpnia 1944 r. Niemcy otoczyli magazyn, jego załogę zamordowali, a sam magazyn wysadzili w powietrze. Wśród zamordowanych znalazł się doprowadzony z pobliskiego domu płk. w stanie spoczynku dr Franciszek Grodecki. Grób załogi znajduje się na milanowskim cmentarzu.
Pierwszą tablicę, umieszczona po wojnie, z tekstem „ocenzurowanym” przez władze komunistyczne, nie zaakceptowali AK-owcy. 10 sierpnia 1999 r. zamieszczono tu nową tablicę z treścią już w pełni prezentującą prawdę tamtych lat.

37. Willa „Willa Waleria”, ul. Spacerowa 20

Mieściła się w niej jedna z siedzib wywiadu gospodarczego AK; mieszkający tu Adam Rymwid Mickiewicz (1905-1986) był początkowo z-cą szefa Biura Studiów Przemysłowych Oddziału II KG ZWZ-AK, a od października 1942 – został szefem, natomiast żona Hanna (1915-2006) była jego łączniczką do zadań specjalnych. W latach 1941-44 spływały tam meldunki od wywiadowców z całej Europy, które następnie wysyłano do Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie. Dotyczyły głównie przemysłu zbrojeniowego Rzeszy. Wśród nich poczesne miejsce zajmu¬je jedno z największych osiągnięć polskiego wywiadu – rozpracowanie produkcji niemieckich rakiet V1 i V2, dzięki czemu alianci mogli powstrzymać hitlerowskie plany zniszczenia Anglii, bombardując w sierpniu 1943 r. Ośrodek Doświadczalny w Peenemuende. H. Mickiewiczowa przez cały powojenny okres prze¬chowywała w skrytkach mikrofilmy miesięcznych meldunków Biura Studiów Przemysłowych. Ujawniła je dopiero w 1995 r. podczas uroczystości odsłonięcia pomnika poświęconego Akcji V1 i V2 w miejscowości Sarnaki w woj. mazowieckim. Od daty pierwszego przechowywanego meldunku minęło pół wieku. Dopiero jednak dziesięć lat później – dzięki nowoczesnym technikom kompute¬rowym, mikrofilmy zostały opublikowa¬ne w specjalnym wydawnictwie. W willi odbywały się też tajne komplety i koncerty patriotyczne. Po Powstaniu w willi umieszczono szpital polowy.
Willę wybudowano w latach 1910-1912.

38. Willa „Matulinek”, ul. Mickiewicza 10

W willi od 1942 r. dzierżawionej przez Siostry Urszulanki po Powstaniu znalazło pomoc i opiekę medyczną wielu mieszkańców W-wy, wśród nich ciężko schorowana znana pisarka Maria Rodziewiczówna. Willę wybudowano ok. 1910 r.

39. Willa „Dworek Dęby”, ul. Mickiewicza 11

Od 1942 r. willę udostępnioną przez hr. Marię Helenę Mohl użytkowały Siostry Urszulanki, które w czasie wojny wyróżniły się wielkim zaangażowaniem w pracę na rzecz społeczeństwa. Uczestniczyły w prowadzeniu kompletów tajnego nauczania. Współpracowały ze środowiskami AK. Udzielały pomocy osobom ukrywającym się przed Gestapo. Przyjmowały i żywiły uciekinierów po Powstaniu. Ratowały wiele dzieci żydowskich, za co siostra generalna Andrzeja Górska została odznaczona w 1998 r. medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata oraz Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Willę wybudowano w 1911 r.

40. Willa „Romin”, ul. Królowej Jadwigi 16 (w czasie wojny nr 8)

Przez cały okres wojny organizowano w willi komplety tajnego nauczania. Na strychu mieściła się redakcja i „drukarnia” harcerskiego pisma „Zawiszak”, którego pierwszy milanowski numer ukazał się 1 grudnia 1944 r. Z chwilą rozwiązania AK i tym samym Szarych Szeregów „Zawiszak” przestał się ukazywać. Poczynając od 1942 r. odbywały się tu zbiórki, typowe zajęcia harcerskie, przygotowywano się do zdobywania sprawności i wykonywania zadań w przyszłej walce z okupantem. Prowadzono tu również zajęcia szkoleniowe w ramach Szkoły Młodych Dowódców. Willę wybudowano w latach 1928-29.

41. „Teatr Letni”, ul. Kościelna 3

W formule rotacyjnej przyjmowano tu i udzielono doraźnej pomocy lekarskiej i schronienia setkom warszawiaków i osobom, którym udało się wydostać z obozu przejściowego w Pruszkowie. Po krótkim wypoczynku i w miarę potrzeby wyrobieniu dokumentów osoby te kierowano do innych miejscowości w zachodniej części Mazowsza. Przy końcu 1944 r. organizowano tu patriotyczne koncerty, z których dochód przeznaczano na pomoc dla leczących się w szpitalach warszawiaków. Teatr wybudowano w 1909 r.

42. Willa „Lusia”, ul. Słowackiego 11

W mieszkaniu wicedyrektora gimnazjum Stefana Jaczewskiego mieścił się główny punkt koordynacji kompletów tajnego nauczania na terenie Milanówka. Odbywały się tu zebrania organizacyjne nauczycieli, posiedzenia rady pedagogicznej oraz zajęcia kompletów tajnego nauczania. Mieściła się przeniesiona z budynku gimnazjum biblioteka szkolna. Od 1942 r. znajdowała tu się kwatera tajnego harcerstwa Szarych Szeregów, odbywały się zbiórki, odprawy i szkolenia. Gromadzono i przechowywano w skrytkach na poddaszu broń. Willa powstała na początku lat 30-tych.

43. Willa „Bożenka”, ul. Spacerowa 3

Znajdował się w niej ewakuowany z W-wy Szpital Dzieciątka Jezus, który udzielił pomocy ok. 400 chorym. Zatrudniał 154 pracowników. Mieściły się tu oddziały okulistyczny, neurologiczny, internistyczny, laryngologiczny. Pracą szpitala kierował dr Wilhelm Czarnocki. Szpital miał swoje filie w Szkole Powszechnej przy ul. Królewskiej 69 i w willi „Kresy”. We wrześniu 1939 r. przez kilka tygodni mieściły się tu niemieckie koszary i szpital polowy. Od września 1940 r. dwuklasowa szkoła handlowa i tzw. kursy przygotowawcze do szkół fachowych, które częściowo były przykrywką dla zorganizowanych na szeroką skalę tajnych kompletów, odbywających się w kilkudziesięciu domach w 4-5-osobowych grupach. Przy końcu wojny komplety liczyły nawet po 9-10 osób.
14.10.2006 r. w budynku dawnego gimnazjum, w którym obecnie mieści się Integracyjna Społeczna Szkoła Podstawowa nr 18 im. Gen. A. E. Fieldorfa, odsłonięto umieszczoną przy wejściu tablicę z następującym tekstem: Nauczycielom, którzy w latach okupacji niemieckiej 1939-1945, narażając swoje życie, uczestniczyli w tajnym nauczaniu młodzieży. W HODZIE – MILANOWIANIE
Willę wybudowano z przeznaczeniem na pensjonat w 1911 r.

44 Willa ”Wildowa”, ul. Spacerowa 1

W willi zwanej potocznie przez młodzież gimnazjalną „Folwarkiem”, mieścił się zakonspirowany magazyn żywnościowy AK, który prowadził dowódca drużyny gospodarczej kpr. Edward Dobrowolski ps. „Stary”. Wspierał go jego syn Jerzy ps. „Jerzy”, który był łącznikiem. Magazynowano żywność pochodzącą z dobrowolnych dostaw właścicieli okolicznych gospodarstw, częściowo z rekwizycji od Niemców. Żywność przeznaczano na potrzeby RGO, PCK i członków AK.
W willi tej 18 lipca 1942 r. odbyła się zbiórka założycielska „Szarych Szeregów, w której wzięli udział: Andrzej Jaczewski ps. „Sowa”, Jan Cichocki ps. „Wilk”, Mieczysław Fastyn ps. „Miecz”, Zdzisław Kwiek oraz dh Mieczysław Trząski ps. „Pantera”. Wkrótce do tej grupki zostali przyjęci Marian Hassa ps. „Orzeł” i Jacek Wasilewski ps. „Drozd”. W grudniu 1942 dh Trząski nawiązał kontakt z dhem Wacławem Wdowiakiem ps. „Stanisław”, „Las”, komendantem Szarych Szeregów Ośrodka Milanówek („Mielizna”) i działalność obu nurtów połączyła się.

45. Willa „Maria”, ul. Żabie Oczko 1

W czasie okupacji w willi znajdowała się siedziba Rady Głównej Opiekuńczej. Była tu świetlica dla dzieci, którą prowadziły Siostry Służebniczki. Organizowano szeroką działalność charytatywną w zakresie wyżywienia i rozdziału odzieży. W 1942 r. zorganizowano przy wykorzystaniu metod harcerskich półkolonie dla dziewczynek i chłopców w wieku od 7 do 16 lat, w czasie których w gronie kilku chłopców zrodził się pomysł utworzenia konspiracyjnej drużyny harcerskiej, której zaprzysiężenie nastąpiło w willi przy ul. Spacerowej 1. Willę wybudowano w 1916 r.

46. Willa ”Helena”,”Elle”, ul. Krakowska 19

W czasie wojny mieszkał tu sierż. Wacław Wdowiak ps. „Las”, u którego mieściła się (obsługiwana przez inż. arch. Czesława Piwowarczyka ps. „Tobruk”) tajna drukarnia oraz nasłuch i redakcja konspiracyjnej gazety „Placówka”. Z powodu zaistniałego zagrożenia drukarnię przeniesiono do Brwinowa pozostawiając nasłuch i redakcję.

47 Krzyż i tablica, ul. Krakowska

Podążając ul. Krakowską w kierunku zachodnim po lewej stronie mijamy krzyż wraz z tablicą upamiętniającą wydarzenie z 29 lipca 1944 roku. Wtedy właśnie podczas przypadkowej łapanki Niemcy aresztowali komendanta głównego Kierownictwa Dywersji Obwodu „Bażant” kpt./mjr. Alojzego Mizerę. Komendant wraz z innymi aresztowanymi osobami oczekiwał na wywiezienie z Milanówka o czym dowiedział się stacjonujący w pobliżu oddział Kedywu i postanowił go odbić. W wyniku przedwczesnej wymiany ognia tragicznie polegli w tym miejscu kpt. Zygmunt Dąbrowski ps. „Bohdan” i ppor. Jerzy Kowalski ps. „Oskar”.

Opracował Andrzej Pettyn

Jedwabny szlak Milanówka i okolic

W 1924 r. Henryk i Stanisława Witaczek założyli w Milanówku Centralną Doświadczalną Stację Jedwabniczą, która produkowała jedwab z powodzeniem konkurujący z tkaninami uznawanymi za najlepsze w świecie. W 1945 r. CDSJ przeszła pod tymczasowy zarząd komisaryczny a następnie została upaństwowiona. Twórca polskiego przemysłu jedwabiu naturalnego i jednocześnie właściciel zakładu stał się jedynie jej zarządcą, którego wkrótce potem zwolniono z pracy. W 1995 r. postanowiono, że fabryka zostanie sprzedana, a cały majątek przejmie spółka Jedwab Polski.
Szlak prowadzi śladami miejsc związanych z historią jedwabnictwa w Milanówku i okolicach oraz postaciami założycieli Centralnej Doświadczalnej Stacji Jedwabniczej – Henrykiem i Stanisławą Witaczek. Składa się z 7 miejsc, przy których zostaną ustawione tablice informacyjne. Oprócz tego zostanie przygotowany folder z opisem, biografią twórców jedwabnictwa milanowskiego, mapką szlaku oraz kartą edukacyjną zawierającą rebusy, krzyżówki i grę terenową. Uatrakcyjni to samodzielne zwiedzanie szklaku, będzie mogło być również fragmentem lekcji w terenie. Szlak jest efektem działań Stowarzyszenia Muzeum Jedwabnictwa Milanowskiego we współpracy z Urzędem Miasta Milanówka, Gimnazjum i Liceum Społecznym oraz Archiwum Dokumentacji Osobowej i Płacowej w Milanówku.