Trasa miała swoją premierę 2 lipca 2017 roku w ramach współpracy z Muzeum Królikarnia w trakcie wystawy “Relacja Warszawa – Zakopane”.
Trasa pokazuje, że Milanówek ma więcej wspólnego z Podhalem niż mogłoby się wydawać.
START → ulica Spacerowa (obiekt nr 1) → Parkowa → Chrzanowska →Kościuszki (obiekt nr 2) →Podgórna → (obiekt nr 3) → Sienkiewicza (obiekty 4,5,6,) → Kościuszki → Literacka (Mironówka) → Piasta (Pilawin, Wilhelmowo/Józefina) → Zaciszna (Banczewianka) → Krakowska (przejście kładką kolejową na drugą stronę miasta) → Warszawska (obiekt nr 7) → Grudowska (obiekt nr 8) → Prosta → Piłsudskiego (obiekt nr 9, 10, Matulka) → Warszawska (Księżanka, dawna CDSJ, przejscie kładką kolejową przy szkole) → Krakowska → Wielki Kąt (Sosnowica, posesja 5a chata zza Buga z okolicy Drohiczyna) → Spacerowa (Urząd Miasta) → META
Oprócz obiektów wchodzących w skład trasy kursywą wyróżniono inne mijane po drodze i warte wspomnienia.
Spacer trasą zajmie około 2 godzin.
1. Willa Waleria, ul. Spacerowa 22
W 1910 r. aktor Rufin Morozowicz wybudował dla żony Walerii dwupiętrową willę według własnego projektu. W 1915 r. dom spłonął (prawdopodobnie tylko góna część) od wybuchu szrapnela. Odbudowany został w 1920 r. również wg projektu R.Morozowicza tym razem jako jednopiętrowy. Po śmierci Rufina i Walerii w 1931 r. willa przeszła na własność ich córki Marii Morozowicz-Szczepkowskiej.
Część domu dobudowaną od strony ul. Krasińskiego przenaczono na pracownię jej męża Jana Szczepkowskiego (parter) oraz na dużą salę jadalną (piętro).
Jan Szczepkowski (1878-1964) był wybitnym polskim rzeźbiarzem. Rzeźbiarz, zanim osiedlił się w Milanówku, wykształcenie zdobywał w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Zanim dostał się na wyższą uczelnię w 1891 roku rozpoczął naukę rzeźbiarstwa ornamentalnego w Zakopiańskiej C.K. Szkole Zawodowej Przemysłu Drzewnego. Według badaczy twórczości artysty w tym okresie należy upatrywać genezy stylu, jaki prezentował w lach 20. Choć sam w swoich wspomnieniach nie odnosi się ze zbytnim sentymentem do tego okresu, zdawał sobie sprawę, że to właśnie tam miał pierwszy kontakt z Podhalem i sztuką ludową kształtującą jego twórczość. Swoje losy z Zakopanem i teraz już Państwowa Szkołą Przemysłu Drzewnego splótł ponownie w 1925 roku. Wtedy to na Międzynarodowej Wystawie Sztuk Dekoracyjnych i Nowoczesnego Przemysłu w Paryżu odniósł jeden ze swoich największych sukcesów.Zanim do tego doszło, na Generalnego Delegata Polski na Wystawę został mianowany Jerzy Warchałowski. Nominacja przesądziła o charakterze przyszłej ekspozycji. Wybrał on artystów najbliższych mu ideowo i estetycznie z kręgów poszukujących polskiego stylu narodowego. Taka jednolitość polskiego działu przy zachowaniu wysokiego poziomu wszystkich prac przełożyła się na wielki sukces polskich wystawców w postaci 172 nagród. Najbardziej spektakularnym sukcesem był zakup przez rząd francuski Kapliczki Bożego Narodzenia Jana Szczepkowskiego. Szczepkowski otrzymał za ołtarz Grand Prix i Legię Honorową. Otworzyło to także najaktywniejszy okres w życiu zawodowym artysty. Na Wystawie zostali nagrodzeni także uczniowie zakopiańskiej szkoły, za rzeźby a w zasadzie drewniane figurki nawiązujące do prymitywizmu sztuki podhalańskiej. Na przybitych do postumentu złotych tabliczkach wskazuje się na zbiorowego autora sygnowanego jako „szkoła zakopiańska”.
2. Henrysia Chata, ul. Kościuszki 68
Willa zbudowana dla Henryki i Hieronima Powiertkowskich. Według informacji przekazanych przez syna pierwszych właścicieli, dom jest autentyczną góralską chatą przeniesioną w 1923 r. z Zakopanego. Swoją nazwę willa wzięła od imienia żony fundatora. W latach 30. dom kupiła rodzina Wójcickich w których posiadaniu znajduje się do dzisiaj.
Jest to budynek drewniany konstrukcji słupowej, szalowany deskami (na przemian pionowo i poziomo), kryty dachówką, na cementowej podmórowce, niepodpiwniczony. Zbudowany został na planie prostokąta. Bryła parterowa nakryta jest dachem czterospadowym, pięterko ma osobne dachy dwuspadowe. Dachy mają wystające szalowane okapy wsparte na rysiach.
Szczyt elewacji zachodniej dekoruje typowy zakopiański motyw słońca, a szczyt elewacji północnej motyw trzech serduszek.
3. Willa Sulima, ul. Podgórna 46
Willa zbudowana około 1925 r. dla płk. Sulikowskiego przez wybitnego architekta Oskara Sosnowskiego (1880-1939). Profesor Sosnowski był wykładowcą Politechniki Warszawskiej a ponadto urbanistą, który w jednej ze swoich utopijnych fantazji architektonicznych wyrysował na tatrzańskiej turni wielką kamienną harfę, która miała pobrzmiewać na wietrze.
Willa zwyczajowo jest nazywana Pod Matką Boską, od mozaiki przedstawiającej Maryję z Dzieciątkiem, umieszczonej w szczycie budynku. Kompozycja utrzymana jest w duchu modernizmu z elementami historyzującymi.
4. Willa Jankota, ul. Sienkiewicza 7
Zbudowana w latach 1925-1927 dla Konstancji Nieznańskiej-Ziemskiej jako willa letnia z poddaszem przeznaczonym na wynajem. Jej nazwa powstała z połączenia imion pierwszych właścicieli (Jan i Konstancja). Autorem i budowniczym willi był Bohdan Pniewski znany polski architekt żyjący w latach 1897-1965. B. Pniewski oprócz zaprojektowania wielu znanych budowli w Warszawie był także nauczycielem i pedagogiem dla wielu późniejszych architektów. Należała do nich m.in. Anna Górska stawiająca schroniska na Ornaku, w Dolinie Chochołowskiej i w Dolinie Pięciu Stawów Polskich.
Budynek przy Sienkiewicza wzniesiony na planie prostokąta ma symetryczną bryłę. Elewację frontową ozdabia taras z balustradą tralkową wsparty na trzech arkadach. W ogrodzie jest ozdobna studnia, działkę zaś otacza ozdobne ogrodzenie.
5. Willa Podhalanka, ul. Sienkiewicza 6
Willa wzniesiona w około 1913 r. z elementami architektonicznymi przypominającymi styl zakopiański.
6. Willa Ostromir/Pod Góralem, ul. Sienkiewicza 5
Willa wybudowana w latach 1912-1914 przez milanowskiego architekta Piotra Janickiego jako jego własny dom. Jej zywczajowa nazwa “Pod Góralem” pochodzi od fresku (obecnie zamalowanego), w niszy obok wejścia, przedstawiającego górala na koniu. Charakterystyczne dla stylu zakopiańskiego są kształt dachu, dekoracje szczytów czy obramowania okien. Nie można też pominąć modernistycznego ażurowego ogrodzenia z dekoracją będącą przetworzonym motywem parzenic góralskich.Ogród otacza modernistyczne ogrodzenie ażurowe z dekoracją będącą przetworzonym motywem parzenic góralskich.
7. Willa Jolancin, ul. Charci Skok 5
Wzniesiona w 1925 r. willa “Jolancin” to jedna z kolejna z milanowskich willi inspirowanych stylem podhalańskim, który zgodnie z ówczesną tendencją w architekturze polskiej był próbą poszukiwania stylu narodowego. Główna kondygnacja budynku osadzona jest na wysokim cokole okładanym kamieniem. W parterze znajduje się arkadowy podcień kamienny, a nad nim długi balkon. Prostokątne wykroje okien zamknięte są formą półokrągłą oraz koszową. Strome pochylenie dachu i formy szczytów są wyraźnym naśladownictwem stylu witkiewiczowskiego. Wieżową część narożną charakteryzują dach o typie zakopiańskim, podobnie nakryty jednopiętrowy ryzalit i wystawa dachu II piętra. Niestety w marcu 2016 roku w willi wybuch pożar, który strawił ostatnią kondygnację budynku.
8. Willa Perełka, ul. Grudowska 12
Willa z elementami stylu secesyjnego, wzniesiona po 1911r. Dla Edwarda Berndta, była największym całorocznym pensjonatem w Milanówku. W latach 1923-1925 Konstanty Ildefons Gałczyński organizował tu biesiady literackie, w których uczestniczyli czołowi młodzi poeci tamtego okresu. Autor serii podszytych absurdem humoresek Teatrzyk Zielona Gęś jedną z jej odsłon „Córka Zegarmistrza” umieścił w Milanówku. Zachowało się także sporo wspomnień, że równie rozrywkowy tryb życia prowadził w trakcie swoich wyjazdów do Zakopanego.
W 1939 r. w willi utworzono punkt sanitarny, a w sierpniu 1944 r. powstał szpital dla ok. 100 rannych z Warszawy i pruszkowskiego obozu przejściowego Dulag 121. Szpital, w którym kierowała Zofia Kiełbasińska czynny był do lutego 1945 r. Chorymi zajmowało się ok. 60 osób, większość personelu stanowili dziewczęta i chłopcy – żołnierze AK i harcerze Szarych Szeregów z “Mielizny”.
Po likwidacji szpitala wille zasiedlono lokatorami z nakazami kwaterunkowymi, a na przełomie lat 40. i 50. zorganizowano tu bursę dla młodzieży szkół średnich.
9. Willa Zosinek, ul. Piłsudskiego 12
W Milanówku mieszkał stryjeczny brat Prezydenta Rzeczypospolitej Zakopiańskiej. Choć brzmi to może z początku niedorzecznie, to 30 października 1916 roku Zakopane oficjalnie ogłosiło niepodległość. Polscy żołnierze rozbroili żołnierzy obcych narodowości, a 1 listopada utworzono Radę Narodową, czyli organ kierowniczy niepodległej, polskiej Rzeczypospolitej Zakopiańskiej. Przewodniczącym Rady, pełniącym obowiązki prezydenta Rzeczypospolitej Zakopiańskiej został Stefan Żeromski. Stryjecznym bratem pisarza Żeromskiego był adwokat Włodzimierz Żeromski, który w roku 1925 nabył w Milanówku monumentalny dom wzniesiony dla Marii Eubig-Gasińskiej Była to wybudowana w 1912r. willa Zosinek mieszczącą się przy ulicy Piłsudskiego 12. Rok kupna pokrył się z rokiem śmierci autora Przedwiośnia, więc szanse na odwiedziny swojego kuzyna w Milanówku są iluzoryczne.
10. Willa Kaprys, ul. Piłsudskiego 31
Milanówek jako stające się wówczas coraz modniejsze letnisko parokrotnie odwiedził noblista Bolesław Prus, mieszkając w willach Edwiż, Sławka i Matulka. Na wypoczynku w 1911 roku zamieszkał w willi Kaprys mieszczącej się przy ulicy Piłsudskiego 31. Był to schyłek jego życia, bo w 1912 roku zmarł na atak serca. Bolesław Prus także pod Tatrami przebywał często. Mało znany jest fakt, że był popularyzatorem turystyki pieszej i rowerowej. Mimo agorafobii udało mu się dotrzeć nad Morskie Oko i na Halę Gąsienicową. Pisarz wiele razy w swoich felietonach poruszał sprawy tatrzańskie i zakopiańskie.
11. Urząd Miejski w Milanówku, ul. Spacerowa 4 – Wystawa
