Budynek ten wybudowano w 1930 r., pierwszym jego właścicielem był Hipolit Kwiek. W styczniu 1945 r., już po zajęciu Milanówka przez Armię Czerwoną ulokowano tu siedzibę sowieckiego komendanta wojennego Milanówka, kpt. Mazurowa, uważanego za twórcę terminu „Mały Londyn”. W domu tym mieściła się ponadto główna milanowska placówka NKWD. Tu odbywały się przesłuchania aresztowanych członków niepodległościowej konspiracji, których więziono w podręcznym areszcie.

29. Willa „Mironówka”, ul. Literacka 7

 

W willi mieściło się pierwsze eksperymentalne laboratorium Mirona Krasnodębskiego, członka ugrupowania AK „Bażant”. Wsławił się produkcją piorunianu rtęci, detonatora do produkcji spłonek do granatów (1942-44). Próbną serię niebezpiecznej produkcji piorunianu rozpoczął w swoim domu przy ul. Literackiej. Później, już na szerszą skalę, piorunian rtęci produkowano w laboratorium Centralnej Doświadczalnej Stacji Jedwabniczej, którego był kierownikiem, za zgodą właścicieli Stacji, rodzeństwa Witaczków, poinformowanych ogólnikowo o „trefnej” produkcji. Warto podkreślić, że piorunian rtęci Mirona Krasnodębskiego – o czym informują podręczniki historii II  wojny światowej – dostarczony żołnierzom Powstania Warszawskiego dobrze służył  w walce z Niemcami.
Willę zbudowano  w latach 1910-1913.

30. Budynek Szkoły Podstawowej nr 2 im. Armii Krajowej, ul. Literacka 20

 

W 1952 r. Szkołę Podstawową nr 2 przeniesiono do nowego budynku. 27 maja 2000 r. nadano szkole im. Armii Krajowej dla upamiętnienia udziału uczniów i absolwentów szkoły w walce z hitlerowskim okupantem w szeregach AK, Szarych Szeregów i Wojskowej Służby Kobiet. Szkole przekazano zarazem sztandar ufundowany przez absolwentów. Nadanie szkole imienia AK poprzedziło umieszczenie na frontonie budynku w 1998 r. ufundowanej przez absolwentów tablicy, upamiętniającej wieloletniego nauczyciela szkoły Wacława Wdowiaka, komendanta Szarych Szeregów, kierownika łączności Obwodu „Bażant” AK.
Gmach szkoły wybudowano w 1952 r.

31. Tablica na Skwerze im. Armii Krajowej, róg ulic Kościuszki i Sienkiewicza

Pierwsza tablica upamiętniająca walkę Armii Krajowej na terenie Milanówka. Umieszczono na niej napis „W hołdzie Armii Krajowej” oraz kotwicę symbol Polski Walczącej. Nadanie nazwy Skwer Armii Krajowej i odsłonięcie tablicy nastąpiło 21.06.1994 r.  Treść tablicy:

Pamięci żołnierzy Polskiego Państwa Podziemnego
walczących na terenie Milanówka
w latach II wojny światowej 1939-1945
W następujących strukturach konspiracyjnych
Obwód ZWZ-AK Błonie „Bażant”
Ośrodek ZWZ-AK Milanówek „Mielizna”
Oddział „Kedywu” Obwodu „Bażant”
Plutony liniowe 32, 51, 52 0 10 pp. AK
Szkoła Podchorążych AK „Agrykola”
Szkoła Podoficerska AK „SMD”
Wojskowa Służba Kobiet
Hufiec Szarych Szeregów „Milion”
w Milanówku
Tajne nauczanie i wydawanie prasy konspiracyjnej
Polska Organizacja Wojskowa
Narodowa Organizacja Wojskowa i inne organizacje
podporządkowane Polskiemu Państwu Podziemnemu
oraz działające okresowo w Milanówku w 1944 r.
Komenda Okręgu AK „Hajduki-Hallerowo”
Warszawa–Zachód – od lipca 1944 r.
Szpitale powstańcze – od sierpnia 1944 r.
Delegatura Rządu na Kraj – od października 1944 r.
Część Komendy Głównej AK – od października 1944 r.

32. Willa „Uzarówka”, ul. Podgórna 70/72

 

Miejsce narad przywódców Polskiego Państwa Podziemnego z udziałem I Z-cy Delegata Rządu RP na Kraj ministra Adama Bienia, który w niej zamieszkał jeszcze przed 1939 r. W styczniu 1997 r. 97-letni wówczas Adam Bień przybył do Milanówka i wydobył dokumenty Polskiego Państwa Podziemnego ze specjalnej skrytki znajdującej się pod podłogą swojego dawnego mieszkania. 17 stycznia 1997 r. Bień przekazał odnalezioną dokumentację (402 strony) Radzie Miasta Krakowa, a następnie Bibliotece Jagiellońskiej. Dokumenty stanowią fragment podręcznego archiwum Adama Bienia, przewodniczącego Rady Narodowościowej, która była specjalną komórką powołaną przy Delegaturze Rządu na Kraj, w celu przygotowywania projektów rozwiązywania kwestii narodowościowych w okresie powojennym. W 2001 r. zbiór odzyskanych dokumentów zatytułowany „Archiwum Adama Bienia” ukazał się nakładem Księgarni Akademickiej w Krakowie.

33. Tablica utrwalająca działalność Szarych Szeregów [reprodukcja], ul. Kościuszki / ul. Szarych Szeregów

 

Tablica upamiętniająca walkę najmłodszych żołnierzy Armii Krajowej zainicjowana i ufundowana przez Zygmunta Mieszczaka ps. „Tadek”. Odsłonięcie tablicy nastąpiło 11 listopada 2007 r

34. Willa, ul. Wigury 10 (budynek w trakcie przebudowy)

Od września 1943 r. w piwnicy willi Weroniki i Henryka Olesińskich ulokowano przeniesioną z Grodziska Maz. tajną drukarnię, w której aż do 17 stycznia 1945 r. wydawano „Kronikę Tygodniową”. W nowym miejscu redaktorem został kpt. dyplomowany Jan Kisielewski „Junosza”. Po jego aresztowaniu obowiązki redaktora przejął ppor. Czesław Piwowarczyk. W 1944 r. nakład „Kroniki Tygodniowej” wynosił ok. 5000 egz. Wydrukowano tu również kilka numerów „Biuletynu Informacyjnego”. W willi znajdowała się także jedna z kilku działających na terenie Milanówka radiostacji, z której nadawano zaszyfrowane depesze do Londynu. Realizował to dwuosobowy patrol łączności Komendy Głównej AK.
Willę wybudowano w 1936 r.

35. Cmentarz parafialny, ul. Wojska Polskiego, róg ul. Podgórnej

Pierwsze pochówki odbyły się 9 września 1939 r., natomiast formalne poświęcenie cmentarza nastąpiło 23 października 1939 r. Mogiła zbiorowa żołnierzy Armii Krajowej z obw. Bażant, ośr. Mielizna Jana Garsteckiego, Franciszka Grodeckiego, Bogusława Kołodziejskiego, Tomasza Pondra i Józefa Sikorskiego, zamordowanych 10.08.1944 r. przez żołnierzy niemieckich przy magazynie broni w Lasku Pondra. (XII-1.b/3)
Mogiła zbiorowa żołnierzy Wojska Polskiego Jana Bartosińskiego, Władysława Bonieckiego, którzy zginęli w dniach 6-9.09.1939 r.: (XI-1/14-24)
Mogiła zbiorowa zawierająca prochy z Oświęcimia i Pawiaka, symbolizująca grób 28 mieszkańców Milanówka, pomordowanych w obozach i więzieniach w latach 1940-1944. (XII-1.b/4)
Groby uczestników Powstania Warszawskiego, którzy zmarli z powodu ran, wycieńczenia i chorób w szpitalu PCK w Milanówku w okresie: wrzesień 1944 – lipiec 1945. (XXVII)

[Cyfra rzymska oznacza kwaterę, druga cyfra – rząd grobów, trzecia cyfra – kolejność grobu w rzędzie. Kwatery nieparzyste usytuowane są po lewej stronie alei głównej, parzyste – po prawej stronie.]

36. „Lasek Pondra”, ul. Wojska Polskiego (dawniej wieś Mały Chrzanów)

 

W pobliżu ul. Świerkowej znajduje się krzyż i tablica upamiętniająca miejsce głównego magazynu broni Obwodu AK (istniało też kilka podręcznych magazynów broni). Był on umieszczony w piwnicy niewykończonego domu kpr. Tomasza Pondra ps. „Tomek”, który był zarazem magazynierem. Gromadzono w nim broń pochodzącą z różnych źródeł, m.in. ze zrzutów samolotowych przesyłanych do kraju przez Brytyjskie Ministerstwo Wojny. Jedno ze zrzutowisk znajdowało się na Solnicy pod Grodziskiem Maz. W odbieraniu zrzutów m.in. uczestniczyły dwa plutony AK z Milanówka – 32 i 52. W wyniku denuncjacji w nocy z 9 na 10 sierpnia 1944 r. Niemcy otoczyli magazyn, jego załogę zamordowali, a sam magazyn wysadzili w powietrze. Wśród zamordowanych znalazł się doprowadzony z pobliskiego domu płk. w stanie spoczynku dr Franciszek Grodecki. Grób załogi znajduje się na milanowskim cmentarzu.
Pierwszą tablicę, umieszczona po wojnie, z tekstem „ocenzurowanym” przez władze komunistyczne, nie zaakceptowali AK-owcy. 10 sierpnia 1999 r. zamieszczono tu nową tablicę z treścią już w pełni prezentującą prawdę tamtych lat.

37. Willa „Willa Waleria”, ul. Spacerowa 20

 

Mieściła się w niej jedna z  siedzib wywiadu gospodarczego AK; mieszkający tu Adam Rymwid Mickiewicz (1905-1986) był początkowo z-cą szefa Biura Studiów Przemysłowych Oddziału II KG ZWZ-AK, a od października 1942 – został szefem, natomiast żona Hanna (1915-2006) była jego łączniczką do zadań specjalnych. W latach 1941-44 spływały tam meldunki od wywiadowców z całej Europy, które następnie wysyłano do Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie. Dotyczyły głównie przemysłu zbrojeniowego Rzeszy. Wśród nich poczesne miejsce zajmu¬je jedno z największych osiągnięć polskiego wywiadu – rozpracowanie produkcji niemieckich rakiet V1 i V2, dzięki czemu alianci mogli powstrzymać hitlerowskie plany zniszczenia Anglii, bombardując w sierpniu 1943 r. Ośrodek Doświadczalny w Peenemuende. H. Mickiewiczowa przez cały powojenny okres prze¬chowywała w skrytkach mikrofilmy miesięcznych meldunków Biura Studiów Przemysłowych. Ujawniła je dopiero w 1995 r. podczas uroczystości odsłonięcia pomnika poświęconego Akcji V1 i V2 w miejscowości Sarnaki w woj. mazowieckim. Od daty pierwszego przechowywanego meldunku minęło pół wieku. Dopiero jednak dziesięć lat później – dzięki nowoczesnym technikom kompute¬rowym, mikrofilmy zostały opublikowa¬ne w specjalnym wydawnictwie. W willi odbywały się też tajne komplety i koncerty patriotyczne. Po Powstaniu w willi umieszczono szpital polowy.
Willę wybudowano w latach 1910-1912.

38. Willa „Matulinek”, ul. Mickiewicza 10 

 

W willi od 1942 r. dzierżawionej przez Siostry Urszulanki po Powstaniu znalazło pomoc i opiekę medyczną wielu mieszkańców W-wy, wśród nich ciężko schorowana znana pisarka Maria Rodziewiczówna. Willę wybudowano ok. 1910 r.

39. Willa „Dworek Dęby”, ul. Mickiewicza 11

Od 1942 r. willę udostępnioną przez hr. Marię Helenę Mohl użytkowały Siostry Urszulanki, które w czasie wojny wyróżniły się wielkim zaangażowaniem w pracę na rzecz społeczeństwa. Uczestniczyły w prowadzeniu kompletów tajnego nauczania. Współpracowały ze środowiskami AK. Udzielały pomocy osobom ukrywającym się przed Gestapo. Przyjmowały i żywiły uciekinierów po Powstaniu. Ratowały wiele dzieci żydowskich, za co siostra generalna Andrzeja Górska została odznaczona w 1998 r. medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata oraz Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Willę wybudowano w 1911 r.

40. Willa „Romin”, ul. Królowej Jadwigi 16 (w czasie wojny nr 8)

Przez  cały okres wojny organizowano w willi  komplety tajnego nauczania. Na strychu mieściła się redakcja i „drukarnia” harcerskiego pisma „Zawiszak”, którego pierwszy milanowski numer ukazał się 1 grudnia 1944 r. Z chwilą rozwiązania AK i tym samym Szarych Szeregów „Zawiszak” przestał się ukazywać. Poczynając od 1942 r. odbywały się tu zbiórki, typowe zajęcia harcerskie, przygotowywano się do zdobywania sprawności i wykonywania zadań w przyszłej walce z okupantem. Prowadzono tu również zajęcia szkoleniowe w ramach Szkoły Młodych Dowódców. Willę wybudowano w latach 1928-29.

41. „Teatr Letni”, ul. Kościelna 3

 

W formule rotacyjnej przyjmowano tu i udzielono doraźnej pomocy lekarskiej i schronienia setkom warszawiaków i osobom, którym udało się wydostać z obozu przejściowego w Pruszkowie. Po krótkim wypoczynku i w miarę potrzeby wyrobieniu dokumentów osoby te kierowano do innych miejscowości w zachodniej części Mazowsza. Przy końcu 1944 r. organizowano tu patriotyczne koncerty, z których dochód przeznaczano na pomoc dla leczących się w  szpitalach warszawiaków. Teatr wybudowano w 1909 r.

42. Willa „Lusia”, ul. Słowackiego 11

W mieszkaniu wicedyrektora gimnazjum Stefana Jaczewskiego mieścił się główny punkt koordynacji kompletów tajnego nauczania na terenie Milanówka. Odbywały się tu zebrania organizacyjne nauczycieli, posiedzenia rady pedagogicznej oraz zajęcia kompletów tajnego nauczania. Mieściła się przeniesiona z budynku gimnazjum biblioteka szkolna. Od 1942 r. znajdowała tu się kwatera tajnego harcerstwa Szarych Szeregów, odbywały się zbiórki, odprawy i szkolenia. Gromadzono i przechowywano w skrytkach na poddaszu broń. Willa powstała na początku lat 30-tych.

43. Willa „Bożenka”, ul. Spacerowa 3

 

Znajdował się w niej ewakuowany z W-wy Szpital Dzieciątka Jezus, który udzielił pomocy ok. 400 chorym. Zatrudniał 154 pracowników. Mieściły się tu oddziały okulistyczny, neurologiczny, internistyczny, laryngologiczny. Pracą szpitala kierował dr Wilhelm Czarnocki. Szpital miał swoje filie w Szkole Powszechnej przy ul. Królewskiej 69 i w willi „Kresy”. We wrześniu 1939 r. przez kilka tygodni mieściły się tu niemieckie koszary i szpital polowy. Od września 1940 r. dwuklasowa szkoła handlowa i tzw. kursy przygotowawcze do szkół fachowych, które częściowo były przykrywką dla zorganizowanych na szeroką skalę tajnych kompletów, odbywających się w kilkudziesięciu domach w 4-5-osobowych grupach. Przy końcu wojny komplety liczyły nawet po 9-10 osób.
14.10.2006 r. w budynku dawnego gimnazjum, w którym obecnie mieści się Integracyjna Społeczna Szkoła Podstawowa nr 18 im. Gen. A. E. Fieldorfa, odsłonięto umieszczoną przy wejściu tablicę z następującym tekstem: Nauczycielom, którzy w latach okupacji niemieckiej 1939-1945, narażając swoje życie, uczestniczyli w tajnym nauczaniu młodzieży. W HODZIE – MILANOWIANIE
Willę wybudowano z przeznaczeniem na pensjonat w 1911 r.

44 Willa ”Wildowa”, ul. Spacerowa 1

 

W willi zwanej potocznie przez młodzież gimnazjalną „Folwarkiem”, mieścił się zakonspirowany magazyn żywnościowy AK, który prowadził dowódca drużyny gospodarczej kpr. Edward Dobrowolski ps. „Stary”. Wspierał go jego syn Jerzy ps. „Jerzy”, który był łącznikiem. Magazynowano żywność pochodzącą z dobrowolnych dostaw  właścicieli okolicznych gospodarstw, częściowo z rekwizycji od Niemców. Żywność przeznaczano na potrzeby RGO, PCK i członków AK.
W willi tej 18 lipca 1942 r. odbyła się zbiórka założycielska „Szarych Szeregów, w której wzięli udział: Andrzej Jaczewski ps. „Sowa”, Jan Cichocki ps. „Wilk”, Mieczysław Fastyn ps. „Miecz”, Zdzisław Kwiek oraz dh Mieczysław Trząski ps. „Pantera”. Wkrótce do tej grupki zostali przyjęci Marian Hassa ps. „Orzeł” i Jacek Wasilewski ps. „Drozd”. W grudniu 1942 dh Trząski nawiązał kontakt z dhem Wacławem Wdowiakiem ps. „Stanisław”, „Las”, komendantem Szarych Szeregów Ośrodka Milanówek („Mielizna”) i działalność obu nurtów połączyła się.

45. Willa „Maria”, ul. Żabie Oczko 1

 

W czasie okupacji w willi znajdowała się siedziba Rady Głównej Opiekuńczej. Była tu świetlica dla dzieci, którą prowadziły Siostry Służebniczki. Organizowano szeroką działalność charytatywną w zakresie wyżywienia i rozdziału odzieży. W 1942 r. zorganizowano przy wykorzystaniu metod harcerskich półkolonie dla dziewczynek i chłopców w wieku od 7 do 16 lat, w czasie których w gronie kilku chłopców zrodził się pomysł utworzenia konspiracyjnej drużyny harcerskiej, której zaprzysiężenie nastąpiło w willi przy ul. Spacerowej 1. Willę wybudowano w 1916 r.

46. Willa ”Helena”,”Elle”, ul. Krakowska 19

 

W czasie wojny mieszkał tu sierż. Wacław Wdowiak ps. „Las”, u którego mieściła się (obsługiwana przez inż. arch. Czesława Piwowarczyka ps. „Tobruk”) tajna drukarnia oraz nasłuch i redakcja konspiracyjnej gazety „Placówka”. Z powodu zaistniałego zagrożenia drukarnię przeniesiono do Brwinowa pozostawiając nasłuch i redakcję.

47 Krzyż i tablica, ul. Krakowska

 

Podążając ul. Krakowską w kierunku zachodnim po lewej stronie mijamy krzyż wraz z tablicą upamiętniającą wydarzenie z 29 lipca 1944 roku. Wtedy właśnie podczas przypadkowej łapanki Niemcy aresztowali komendanta głównego Kierownictwa Dywersji Obwodu „Bażant” kpt./mjr. Alojzego Mizerę. Komendant wraz z innymi aresztowanymi osobami oczekiwał na wywiezienie z Milanówka o czym dowiedział się stacjonujący w pobliżu oddział Kedywu  i postanowił go odbić. W wyniku przedwczesnej wymiany ognia tragicznie polegli w tym miejscu kpt. Zygmunt Dąbrowski ps. „Bohdan” i ppor. Jerzy Kowalski ps. „Oskar”.